خط‌ آهن ترکمنستان–افغانستان–تاجیکستان و رشد همگرایی منطقه‌ای

١١ سرطان (تیر) ١٣٩٢

راه‌اندازی خط آهن تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان زمان حمل‌ و نقل و ترانزیت کالا از راه ایران به تاجیکستان و ایران به چین و آسیای مرکزی را کاهش داده و دسترسی اقتصادی سه کشور به هم و کشورهای محیط پیرامونی به صرفه‌تر می‌کند.

توافق‌نامۀ ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان در نشست رهبران سه کشور در ماه مارس سال جاری در عشق‌آباد پایتخت ترکمنستان به امضا رسید و رهبران ترکمنستان، تاجیکستان و افغانستان در پایان این نشست یادداشت تفاهمی در جهت ساخت راه‌آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان امضا کردند. این خط آهن که حدود ٤٠٠ کیلومتر طول دارد، از منطقه ی «آتا مراد» ترکمنستان آغاز می‌شود و از راه استان های «فاریاب» و «قندوز» در شمال افغانستان، به تاجیکستان وصل می‌شود.

بخش تاجیکستان 50 کیلومتر طول خواهد داشت و از منطقه کولخوز آباد تا پنج پایین در مرز افغانستان کشیده می شود. در افغانستان بعد ازعبور از شیرخان بندر و ولایات کندز و بلخ، مناطق آقینه و اندخوی افغانستان به ترکمنستان وصل میگردد. اخیرا نیز رئیس جمهور ترکمنستان همزمان با بهره‌برداری از راه‌آهن قزاقستان-ترکمنستان، دستور آغاز ساخت راه‌آهن ترکمنستان به تاجیکستان از راه افغانستان را صادر و قرار است عملیات ساخت راه‌آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان در تیر ماه و یا تابستان سال جاری آغاز شود.  اینک با نزدیک تر شدن به زمان ساخت این کریدور مهم نگاهی به اهمیت و پیامدهای مهم این خط آهن استراتژیک داریم:

اهداف سیاسی سه کشور  از خط‌ آهن ترکمنستان–افغانستان–تاجیکستان

نگاه تاجیکستان: پیشنهاد ساخت راه‌آهن ترکمنستان–افغانستان–تاجیکستان از سوی رحمان رئیس جمهور تاجیکستان مطرح و سپس رئیس جمهوری ترکمنستان از آن حمایت کرده بود. در واقع از گذشته نیز  دوشنبه در زمینه اجرا و ساخت شبکه راه‌آهن بین ایران-افغانستان-تاجیکستان و ترکمنستان– افغانستان–تاجیکستان تلاش کرده بود و مقامات این کشور بارها بر خروج کشور از وضعیت کنونی ارتباطی تاکید کرده بودند.

تلاش تاجیکستان برای ایجاد یک کریدور حمل‌ و نقل زمینی و احداث راه‌آهن از راه خاک افغانستان به ترکمنستان در حالی پیگیری میشود که این کشور با افزایش فشارهای ازبکستان در بیش از 10 سال اخیر  مواجه ‌بوده است. همین امر موجب تمایل گسترده و اعلام آمادگی کامل تاجیکستان در جهت اجرای همه مراحل لازم برای اجرای  طرح راه آهن مذکور و نمایانگر تلاش دوشنبه برای خروج از بن‌بست ارتباطی است .

یعنی در حالی که خط آهن برای هر سه کشور ترکمنستان افغانستان و تاجیکستان اهمیت دارد برای تاجیکستان مهمتر است. دلیل اهمیت بیشتر این است که تاجیکستان از یک سو به آبهای آزاد راه ندارد و از سویی (جدا از راه چین که با مشکلات طبیعی و کوهستانی بودن روبرو است و راه ازبکستان که با فشارهای سیاسی همراه است) یکی از نزدیکترین راه های تردد به آبهای آزاد از راه ترکمنستان و افغانستان است. در این راستا این خط آهن میتواند تاجیکستان را به گونه مستقیم به افغانستان و غیر مستقیم به ایران ( به عنوان دو کشور فارسی زبان ) وصل کند.همچنین از نیاز سیاسی تاجیکستان به ازبکستان و روسیه بکاهد.

رویکرد افغانستان: افغانستان یکی از فقرترین کشورها در زمینه بهره گیری از راه آهن است. این کشور  محصور در خشکی تلاش می‏کند شبکه‌ی حمل و نقل ریلی را در سراسر کشور توسعه دهد. چنانچه اکنون در بیشتر استانهای مرزی این کشور طرح هایی در مورد اتصال به شبکه راه آهن کشورهای همسایه وجود دارد.

در واقع ساخت راه آهن ترکمنستان، افغانستان و  تاجیکستان با وجود طرح  هایی در زمینه راه آهن هرات – مشهد، نیمروز – زاهدان، فراه – زابل، جلال‌آباد – پیشاور، قندهار – کویته، حیراتان، شیرخان بندر و... می‏توانند در کنار گذار از بن بست های ارتباطی اهمیت و موقعیت استراتژیکی افغانستان را بالا برده و  اتصال آن به کشورهای همسایه ایران، پاکستان، ترکمنستان، ازبکستان و تاجیکستان و سپس با هند، چین، روسیه و آب‌های آزاد و کشورهای جهان را فراهم تر کند و به پیشرفت اقتصادی بیانجامد. در این راستا ساخت خط آهن جدید، افزون بر آنکه ترکمنستان و تاجیکستان را به هم وصل می‌کند، امکان دسترسی افغانستان به شبکه‌ی خط آهن آسیای میانه و اروپا را نیز افزایش می‌دهد.

اهداف ترکمنستان: در سالهای اخیر با توجه به افزایش درآمد های صادراتی و گازی ترکمنستان  این کشور تلاش کرده است تا با تقویت زیربناهای اقتصادی روابط خارجی خود را با همه کشورها گسترش دهد. در این حال از آنجا که ترکمنستان کشوری بسته است این کشور تلاش کرده تا راه های ارتباط بیشتری را ایجاد کند.

در سالهای اخیر نیز جدا از متنوع کردن مسیرهای صادراتی خود راه آهن هایی را به قزاقستان، چین و اکنون افغانستان و تاجیکستان مد نظر داشته است. اکنون نیز مقامات ترکمن نیز افزایش ارتباطات ریلی خود با کشورهای همسایه را خارج شدن بیشتر از دامنه نفوذ روسیه می پندارند. چنانچه رئیس جمهور ترکمنستان با پشتیبانی از ابتکار عمل برای ساخت راه‌آهن ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان این طرح را گامی مهم و به موقع در تقویت همکاری‌های بین‌المللی دانست .

پیامدهای اقتصادی خط‌ آهن ترکمنستان–افغانستان–تاجیکستان:

یکی از معیار‌های مهم توسعه یافتگی ملی گسترش صنعت حمل و نقل است. گسترش خطوط راه آهن علاوه بر دستاورهای سیاسی، در سایر بخش ها هم پیامدهایی را در پی دارد. چرا که راه آهن و افزایش حمل و نقل می‌تواند توسعه اقتصاد ملی را به ارمغان آورد و موجب افزایش مبادلات تجاری، گردشگری، توسعه اقتصادی ملی گردد. در بعد فراملی هم با توجه به ضریب بالای ایمنی ، ارزان بودن و کاهش آلودگی محیط زیست در بهره وری از خطوط آهن راه اندازی خط آهن سه جانبه بهترین شرایط را برای دسترسی به خلیج فارس، کشورهای آسیای جنوبی، روسیه، کشورهای اروپایی و آسیایی و ترانزیت کالا توسط سه کشور فراهم میکند.

باید دانست که با راه‌اندازی خط آهن مذکور، زمان حمل‌ و نقل و ترانزیت کالا از راه ایران به تاجیکستان و ایران به چین و آسیای مرکزی را کاهش داده و دسترسی اقتصادی وارداتی و صادراتی سه کشور به هم و کشورهای محیط پیرامونی چون هند  ایران و... را بیشتر و به صرفه تر میکند. یعنی همچنان که در سالهای گذشته خط آهن تجن – سرخس -مشهد و بافق_مشهد از هزینه های های ریلی کشورهای آسیای میانه در دسترسی به  خلیج فارس، هند و... کاست این خط هم میتواند باعث کاهش هر چه بیشتر  هزینه ها و کاهش تاثیر گذاری چالش های سیاسی بر روابط اقتصادی گردد.

در کنار این این خط می تواند تاثیر گسترده ای در رشد روابط بازرگانی دو جانبه ( به عنوان نمونه تاجیکستان و ترکمنستان ) و روابط سه جانبه کشورهای مسیر داشته باشد و به اقتصادهای محلی و استانی هم کمک فراوانی کند. این امر بویژه در مورد افغانستان بارز تر است. چرا که راه اندازی این خط آهن و اتصال آن به شمال  افغانستان، افزون بر اینکه استان ‌های مرکزی را از بن‌بست اقتصادی خارج کرده و در مسیر ترقی و توسعه استان های شمالی هم تاثیر زیادی دارد . همین امر موجب شده است تا حامد کرزی، رئیس جمهور افغانستان با پشتیبانی کامل از این طرح، ایجاد خط راه آهن تاجیکستان- افغانستان- ترکمنستان را دارای نقش مهمی در رشد اقتصاد ملی کشور افغانستان ارزیابی کند.

تاثیر بر همکاریهای منطقه ای:

سه کشور تاجیکستان، افغانستان و ترکمنستان در بسیاری از سازمان های بین المللی همچون  اکو، همکاری اسلامی و.. حضور مشترکی دارند. لذا این خط آهن با توجه به پیامدهای منطقه ای و فرامنطقه ای آن بر رشد همکاریهای منطقه ای سه کشور تاثیر گذار است. چنانچه این نوع همکاری ها نیز در سطح همکاری های سازمان اکو نیز تاثیر مثبت دارد. چرا که وقتی همکاری بین ترکمنستان افغانستان و تاجیکستان به عنوان سه عضو سازمان اکو  گسترش یابد، منافع آن برای همه کشورهای منطقه خواهد بود.

جدا از این یکی از ویژگی های جمهوری های سه گانه دخیل در این طرح راه آهن محصور بودن در خشکی است، اما این راه آهن  با توجه به اتصال راه آهن ترکمنستان به روسیه و ایران سه کشور را به خلیج فارس، آسیا جنوبی و خاوردور نزدیک تر کرده و به نوعی پل دوستی بین آسیا و اروپا هم هست. این امر زمانی اهمیت بیشتری می یابد که بدانیم اخیرا خط آهن ایران ترکمنستان و قزاقستان گشایش یافت و امکان ارتباط نزدیک جمهوری‌های آسیای میانه با آبهای آزاد و اتصال به کریدور ترانزیت بین‌المللی شرقی- غربی و تقویت مناسبات اقتصادی و رشد و گسترش اقتصادی منطقه را سبب شده است.

در بعد دیگری این خط آهن در کنار تاثیرات ژئوپلتیک و سیاسی نوین نمی تواند تهدید کنده جدی منافع ملی کشورهای منطقه باشد. چرا که هر چند این خط آهن عملا با دور زدن ازبکستان و کاهش نقش کلیدی آن در فشار به همسایگان اهمیت ترانزیتی یکی از مهمترین بازیگران در منطقه آسیای مرکزی را کاهش و از اتکای تاجیکستان افغانستان و ترکمنستان به خطوط ریلی ازبکستان  می کاهد، اما پیامدهای منفی ای سیاسی دیگری برای این کشور ندارد.

علاوه بر این افزایش همکاری های ریلی بین ترکمنستان با تاجیکستان و افغانستان  مانعی برای توسعه مناسبات بازرگانی این کشورها با سایر کشورهای منطقه نخواهد داشت و گسترش همکاری های ریلی بین کشورهای منطقه هم با منافع روسیه در تعارض نیست. همچنین هندی ها نیز حتما از ساخت این خط جدید راه آهن استقبال خواهند کرد.

چرا که هندی ها با این خط دسترسی بهتری به تاجیکستان و افغانستان از راه ایران خواهند داشت. در بعد دیگر داستان هر چند به نظر میرسد که چینی ها بنا به کوهستانی بودن  مرز با تاجیکستان به راه آهن مشترک با قرقیزستان، ازبکستان و ترکمنستان نظر دارند، اما  مسلما طرح سه جانبه  راه آهن  تاجیکستان  افغانستان و  ترکمنستان برخلاف منافع ملی آنها نیست.

افزایش جایگاه ایران در منطقه:

در دو دهه اخیر نگاه آمریکا به دور زدن ایران در طرح های مهم اقتصادی و ژئولتیک افزایش یافته است و در سالهای اخیر نیز طرح پروژه جاده ابریشم نوین (ویژگی اصلی این طرح پیوند آسیای مرکزی به آسیای جنوبی بدون حضور ایران است). برای دور کردن کشورهای منطقه از نقش مرکزی ترانزیتی ایران مورد توجه بوده است. چنانچه مخالفت رابرت بلیک، معاون وزیر خارجه ایالات متحده آمریکا با اجرای طرحهای ساخت خط راه‌آهن از کاشغر (چین) به هرات (افغانستان) و به ایران دلیل این ادعا است.

در این حال راه اندازی خط آهن تاجیکستان افغانستان و ترکمنستان هر چند به گونه مستقیم به ایران مرتبط نیست و ایران در این طرح حضور ندارد، اما با توجه به اینکه راه آهن خواف هرات در دست ساخت بوده و راه آهن ترکمنستان نیز به ایران وصل است راه آهن  ترکمنستان افغانستان و تاجیکستان می تواند به تقویت نقش ایران در منطقه کمک کند.

چرا که با وجود برتری هاییدر حوزه امنیت ترانزیت و عبور محموله ای ترانزیتی حدود 160 کشور جهان  از طریق خاک خود است از یک سو درآمدهای ترانزیتی ایران افزایش می یابد و از سویی به ناکامی سیاست همه چیز بدون ایران در سطح آسیای مرکزی و قفقاز اشاره میکند. این رویکرد در حالی است که ایران نیز ساخت راه آهن ایران افغانستان تاجیکستان و چین را مد نظر دارد و وصل آن با این خط آن می تواند به حضور و نفود ایران در منطقه کمک شایانی کند.

فرزاد رمضانی بونش / پژوهشگر مسائل منطقه

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.