بسترها و چشم انداز مهاجر فرستی افغانستان به خارج

١٣ اسد (مرداد) ١٣٩٢

اگر افغانستان بتواند پس از سال 2014 دولتی سالم، منضبط و کارآمد همراه با تضمین‌های امنیتی و اقتصادی برای شهروندان خود به وجود آورد نمودار میل به پناهندگی و مهاجرت افغانستانی‌ها پایین خواهد آمد.

مهاجرت را بریدن از جایی به جایی و ترک دیار گفتن تعریف و سرزمین نخست را مهاجر فرست و سرزمین تازه را مهاجر پذیر می نامند. در همین راستا در بعد بین الملل هم تغییر محل اقامت و عبور از مرزها ی سیاسی برای مدتی پس از یک سال را مهاجرت بین المللی می گویند. مهاجرت شامل مهاجرت مذهبی، سیاسی، اجباری ، فردی و .. است. در این حال اگر به مسله مهاجرت افغانستانی ها به خارج نگاهی داشته باشیم در واقع در دوره های مختلفی افغانستانی ها دست به مهاجرت به خارج از کشور زده اند. چنانچه جدا از مهاجرت های دست جمعی و تاریخی از افغانستان به سوی هندوستان، ایران و... در دو سده اخیر نیز افغانستانی ها مهاجرت هایی به خارج داشته اند.

چنانچه در سال 1860 میلادی شماری از افغانستانی ها به وسیله دولت بریتانیا با همکاری حاکم وقت افغانستان به استرالیا فرستاده شدند. همچنین در دوران پادشاه عبدالرحمان در افغانستان (در حدود بیش از صد سال پیش) شماری از هزاره ها به کشور های ایران، هندوستان و پاکستان امروز و حتی آسیای میانه مهاجرت کردند. با این وجود دور مهم مهاجرت افغانستانی ها از افغانستان در واقع از زمان سقوط داود در حدود چهل سال پیش این ْآغاز گردید و تا امروز با نوسان هایی چند ادامه دارد.

این بعد از مهاجرت افغان ها در حقیقت مهمترین و برجسته ترین بعد مهاجرت افغانستانی ها بوده و در واقع شامل کلیه گروه های قومی و طبقات اجتماعی گردیده است. یعنی پس از کودتای 1978 و هجوم شوروی درسال  1979 میلادی شمار بسیاری از افغانستانی ها راهی خارج از کشور و کشورهایی چون پاکستان، ایران و حتی قاره های گوناگون شدند. چنانچه بنا به برخی آمارها ورود قشون سرخ شوروی سابق به افغانستان حدود 8 میلیون افغان را پناهنده و مهاجر ساخت. پس از سرنگونی رژیم کمونیستی حاکم برکابل و تشکیل دولت اسلامی مجاهدین، ادامه جنگهای داخلی و بنیان حکومت طالبان عملا روند مهاجرت به خارج کاهش نیافت و در یک دهه گذشته نیز با نوسان ها و تحولاتی ادامه یافته است.

در حقیقت سرنگونی طالبان و بنیان نهادن دولت جدید افغانستان هر چند زمینه های بازگشت داوطلبانه مهاجران با هماهنگی ها و توافقات به وجود آمده بین کمیساریای عالی پناهندگان سازمان ملل، دولت افغانستان و دولتهای میزبان پناهنگان و مهاجران افغانستانی ها (چون ایران و پاکستان) را فراهم کرد، اما جدا از نبود شتاب لازم  گاه مهاجران برگشتی به افغانستان بنا به دلایل گوناگون اجتماعی، اقتصادی و... به مهاجرت دوباره دست زدند.

در سالهای گذشته نیز در کنار بازگشت شماری از مهاجران و پناهندگان عملا آنچه رخ داده است همچنان افغانستان را در شمار مهمترین کشورهای مهاجر فرست و پناهنده فرست قرار داده است. چنانچه افغانستان اکنون با داشتن شش میلیون مهاجر در جهان نخستین کشوری است که بیشترین مهاجر و پناهنده را به منطقه و حتی دور ترین کشور های غربی و کوچک ترین کشور های اروپایی ارسال می کند.

چنانچه گزارش نوین سازمان ملل بیانگر آن است که در حال حاضر از  45.2 میلیون انسان آواره در سراسر جهان آواره ( که از سال 1994 بدین سو بی سابقه است) افغانستان بیشترین مهاجر و آواره در جهان را داراست. بنا به آمارهای گوناگون اکنون مجموع مهاجران و پناهندگان افغان در خارج از کشور چه قانونی و غیر قانونی از 2.6 میلیون نفر تا دو میلیون و 800 هزار و گاه در حدود حدود چهار تا پنج میلیون نفر یا شش میلیون نفر فراتر است. از  این شمار مهاجران و پناهندگان ایران و پاکستان سهم عمده ای داشته و بقیه کشورها از جمله کشورهای اتحادیه اروپا (در اروپای غربی در مجموع در حدود 500 هزار افغان در کشورهای اروپای غربی زندگی می کنند) و ... نیز در میزبانی از پناهنگان و مهاجران قانونی و غیرقانونی سهم دارند.

در واقع با نگاهی به  یک دهه تحولات افغانستان پس از سرنگونی طالبان باید گفت مساله ای چون مهاجرت و پناهندگی نه تنها امری حل شده و مدیریت شده در افغانستان کنونی نیست بلکه بسترها و علل گوناگونی عملا موجب شده است تا همچنان پناهندگی و مهاجرت افغانستانی ها مساله و چالش مهمی برای دولت کابل، کشورهای منطقه و  جهان باشد. به گونه ای که کمتر روی است که شاهد انتشار خبرهایی در مورد  این بخش از جامعه افغانستان و رویارویی با خطراتی چون غرق شدن در رودخانه ها، دریاها و ده ها خطر دیگر برای این مهاجران و پناهندگان  نباشیم.

بسترها و علل تداوم مهاجرت و پناهندگی افغانستانی ها به خارج:

متغیر اقتصاد: نقش متغیر اقتصاد تاثیر مهمی در تداوم مهاجرت و یا پناهندگی افغانستانی ها به خارج از کشور به شکل نیروی کار و یا اقامت دائم داشته است. در واقع از یک سو در دو سه دهه اخیر جنگهای زیاد داخلی، خشکسالی، نبود کار و درآمد در روستاها و شهرها ، نبود و میزان کم امکانات بهداشتی و درمانی و آموزشی در نواحی محروم و ... موجب شده است شمار زیادی از شهروندان مناطق گوناگون افغانستان در جستجوی زندگی و درآمد بهتر افغانستان ار ترک کنند.

در کنار این امر هم با سرنگونی طالبان در واقع هرچند با تلاش و کمک دولت افغانستان، سازمان ملل و سایر مجامع و سازمان های بین المللی و کشورهای منطقه در یک دهه اخیر  بخشی از این مهاجران و پناهندگان به افغانستان بازگشتند، اما با توجه به دامنه مشکلات و چالشهای موجود در مناطق گوناگون افغانستان پناهندگی و مهاجرت ها به خارج برای کسب کار و درآمد بهتر و زندگی مناسب تر ادامه یافته است. این میل به مهاجرت و پناهندگی هم در بین نسل میانسال و غیرمتخصص دیده می شود هم در بین نسل جوان و افراد متخصص و ثروتمند کشور .

امنیتی و سیاسی: عدم امنیت، احساس ناامنی ، وضعیت تقریبا بی ثبات کشور و نبود چشم انداز روشن امنیتی در افغانستان به نوبه خود موجب تداوم موج مهاجرت و درخواست پناهندگی شده است. چنانچه از یک سو نداشتن امنیت در برابر طالبان و گروه های افراطی یکی از مهم ترین و اصلی ترین مسائلی که موجب شده است تا هم پناهندگان و مهاجران افغانی خارج به کشور بازنگردند و هم قصد مهاجرت و پناهندگی در بین شهروندان افغان ها همچنان بالا باشد.

به عبارتی نبود امنیت در ابعاد گوناگون آن و به اندازه کافی یا احساس عدم امنیت همچنان نقش مهمی در تداوم مهاجرت و افغانستان گریزی داشته و دارد. از سوی دیگر تاثیر این امر به گونه ای است که حتی کسانی که در افغانستان دارای شغل مناسب دارند نیز  صرفا به دلیل نبود چشم انداز روشن از وضعیت سیاسی و امنیتی کشور تقاضای مهاجرت و پناهندگی از خارج  می کند. در کنار این عدم امنیت سیاسی تاثیر دیگری هم دارد و آن ترس و افزایش نگرانی اقلیت های گوناگون مذهبی و قومی است. یعنی همچنان که مسیحیان عراقی در یک دهه اخیر دست به مهاجرت عمده به خارج زدند  علل امنیتی به نوبه خود میتواند مخالفان مذهبی و قوی تندروها در افغانستان را مجاب به خروج از کشور کند.

علل فرهنگی: بستر مهم دیگر نوع تصویر از جهان خارج در ذهن افغانستانی هاست. در واقع از یک سو با گسترش ابزارهای رسانه ای و ارتباطی در افغانستان تاثیر فرهنگ و تمدن غربی و جهان خارج بر ذهنیت شهروندان داخل به گونه ای شده است که آنان عملا زندگی در خارج و غرب را مساوی است با رفاه، امنیت، آرامش و ثروت بیشتر می نگرند. این امر در حالی است که فقر و نبود بستر مناسب برای رشد در افغانستان و مقایسه آن از سوی شهروندان افغانستانی خود موجب تشدید و تداوم پناهندگی و مهاجرت افغانستانی ها به خارج شده است. چنانچه این امر هم مورد نظر مقامات افغانستانی بوده و حتی معاون وزارت امور مهاجرین این کشور گفته است « وضعیت افغانستان رو به بهبودی است، ولی تبلیغات باز رسانه ها از آزادی غرب باعث شده تا اطفال و جوانان ما فریفته ی غرب شده و تصمیم به مهاجرت به آن کشورها را بگیرند.» 

ناکامی دولت افغانستان در از بین بردن  بسترهای مهاجر فرستی: بعد از رخداد یازدهم سپتامبر در سال 2001 و سرنگونی طالبان بسیاری از مهاجران و پناهندگان خارجی امیدوار بودند که زمینه بازگشت شان به میهن فراهم گردد، اما با گذشت نزدیک به ده سال شور و اشتیاق نخستین پایدار نماند و حتی برخی از بازگشت کنندگان به کشور دوباره به خارج رفتند.

در این راستا هر چند در سالهای گذشته دولت افغانستان با سازمان ملل متحد و بعضی کشورهای مهاجر پذیر و پناهنده پذیر قراردادهایی را به منظور بازگشت مهاجرین افغانی امضا کرد اما نبود بسترهای مناسب (چون نبود کار و درآمد کافی، نبود امنیت شغلی، فراهم نبودن مسکن و سرپناه و..) در کنار ناتوانی دولت افغانستان در فراهم سازی زمینه بازگشت و حضور پناهندگان و مهاجران در خارج و ایجاد زندگی نسبتا راحتی برای مهاجران چون کشورهای مهاجر پذیر و... موجب شد که عملا شاهد تداوم موج مهاجر فرستی و پناهنده فرستی افغانستان باشیم.

این در حالی است که نقش و تاثیر گذاری گروه های مهاجرین و پناهندگان قبلی در آینده افغانستان و کمک به بازسازی ، توسعه سیاسی و فرهنگی و رشد اقتصادی انکار ناپذیر است و کابل نیز در یک دهه گذشته تلاش های زیادی برای حل مسله مهاجران خارجی کرده است.  حتی  گفته می شود در ده سال گذشته نزدیک به پنج میلیون و 700 هزار مهاجر افغان از سراسر جهان و به ویژه کشورهای همسایه به کشور بازگشته و رویکردهایی چون قرارداد های دولت افغانستان با دولتهای میزبان برای بازگشت مهاجرین افغان، شهرک سازی برای مهاجران تشویق به بازگشت متخصصان افغان در خارج و.. مد نظر قرار گرفته است.

اما با وجود این رویکرد دولت شماری نیز دوباره از کشور گریخته یا پناهنده شده اند.  به عبارتی هر چند رسیدگی به امور مهاجرین و پناهندگان و ایجاد زمینه های بازگشت از وظایف و کارهای اساسی و مهم دولت افغانستان و جامعه ی بین المللی بوده، اما توانایی ها و امکانات دولت افغانستان و اوضاع امنیتی و سیاسی کشور و بغرنجی مسائلی چون فساد و نبود کمک های مناسب خارجی به گونه ای است که اکنون شاهد موج فرار مغزها از افغانستان هستیم.

چنانچه جدا از هشدار های قبلی برخی از چهره‌های سیاسی افغانستان در مورد فرار مغز ها و از دست دادن نیروهای نخبه ومتخصص در کشور در ماه های اخیرهم شاهد انتشار برخی خبرها در این مورد بوده ایم. چنانچه برخی رسانه های خارجی و افغانستانی به عدم بازگشت 100 دیپلمات افغان به کشور، عدم بازگشت شماری ازمعلمان افغانی که ازطرف حکومت آلمان دعوت شده بودند و حتی تلاش برخی از اعضای کابینه، نمایندگان پارلمان و افسران ارشد ارتش و پلیس برای خروج اعضای خانواده خود را از افغانستان اشاره کرده اند.

چشم انداز مهاجرت و پناهندگی افغانستانی ها در آستانه سال 2014

جدا از بدبینی های موجود در مورد اینکه هر فردی که در افغانستان فرصت پناهندگی و مهاجرت داشته باشد لحظه ای درنگ نمی کند باید گفت بررسی عوامل مهاجرت فرستی و پناهنده فرستی در افغانستان کنونی بیانگر آن است که با وجود آنکه در یک دهه گذشته تلاشهایی از سوی جامعه بین المللی و دولت افغانستان در مورد حل مساله مهاجرت انجام شده است همچنان زمینه کار و اشتغال در  بیشتر  استان های افغانستان و جود ندارد و هنوز تامین مخارج زندگی بخشی از مردم وابسته به درآمد کارگران مهاجر است.

در کنار این امر هم باید توجه داشت که اکنون افغانستان در آستانه سال خروج نیروهای خارجی و بومی سازی کامل امنیت است. در این حال همچنان به نظر میرسد بعد امنیت  موجب بروز  نگرانی و هراس عمده در مهاجر فرستی و پناهنده فرستی افغانستانی ها است. چرا که نگرانی های از بدتر شدن اوضاع امنیتی پس از سال 2014 میلادی و گسترش قدرت گیری طالبان و حتی وقوع درگیریهای قومی و داخلی و مذهبی پس از خروج نیروهای ناتو از افغانستان، به نوعی موجب افزایش میل و تمایل به مهاجرت خواهد شد.

در بعد اقتصادی نیز آنچه مشخص است دولت افغانستان به تنهایی نمی تواند بسترهای اقتصادی لازمی برای جلوگیری از مهاجر فرستی را انجام دهد. چرا که چنانچه سرمایه گذاری ها و کمک های خارجی و منطقه ای در افغانستان انجام نگیرد دولت در حل و بر طرف کردن بسترهای این چالش ناتوان است.

با این وجود اگر به مهمترین بعد  و متغیر کنونی در آینده مهاجر فرستی و پناهنده فرستی افغانستان نگاهی داشته باشیم باید گفت اگر افغانستان بتواند پس از سال 2014  دولتی سالم، منضبط و کارامد همراه با تضمین های امنیتی و اقتصادی به شهروندان خود به وجود آورد نمودار میل به پناهندگی و مهاجرت افغانستانی ها پایین خواهد آمد. اما اگر تبلیغ واقعی و یا غیر واقعی ناامنی و عدم ثبات اقتصادی و سیاسی و حتی بروز جنگ و بی ثباتی، به همراه افزایش خشونت در کشور گسترش یابد باید منتظر  تداوم و حتی آغاز موج نوینی از مهاجرت افغانستانی ها به خارج از کشور بود.

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.