نگاه ترکمنستان به افغانستان، از تلاش برای اجرای تاپی تا میانجیگری در مذاکرات صلح

٨ میزان (مهر) ١٣٩٢

 عشق آباد تلاش می کند تا با گذار از چالش های اقتصادی، امنیتی و سیاسی فراروی خط لوله تاپی، پس از برنامه خروج نیروهای ناتو و آمریکا از افغانستان در سال ٢٠١٤، خط لوله تاپی در افغانستان با مشکلات زیاد امنیتی رو به رو نگردد.

سیاست خارجی ترکمنستان

سیاست خارجی ترکمنستان پس از استقلال از شوروی و در دوران صفر مراد نیازوف بر اساس اصل بی طرفی و موازنه‌ی قوای خارجی شکل گرفت. در این راستا عشق‌آباد با آگاهی از دامنه و پتانسیل های قدرت ملی، اقتصادی، جمعیتی، سیاسی و ژئوپولوتیک خود خواستار کاهش تنش و عدم برخورد با قدرتهای منطقه ای و جهانی بود. در همین راستا برقراری روابط متوازن و همگام با مسکو و واشنگتن، متحدان منطقه‌ی و قدرت های مستقلی همچون ایران، بر اساس منافع ملی ترکمنستان و در راستای اصل بی طرفی در سیاستهای منطقه ای و جهانی انجام گرفت.

با مرگ نیازوف و به قدرت رسیدن رئیس جمهور، قربان قلی بردی محمد‌وف، بروز تغییرات و دگرگونیهایی هر چند اندک در سیاست خارجی این کشور پدیدار شد. یعنی جدا از اینکه سیاست خارجی عشق‌آباد و بی‌طرفی به رسمیت شناخته شده از طرف سازمان ملل ادامه یافت، اما اندک اندک نمود های سیاست خارجی این کشور بیانگر آن بود که عشق آباد به تدریج در پی نقشی متفاوت در سیاست خارجی، خروج از انزوای دوران نیازوف و ایفای بازیگری در بازارهای انرژی منطقه است.

به عبارت دیگر هر چند بی طرفی مطلق نیازوف به سوی خنثی بودن در تحولات منطقه ای و بین المللی نمود پیدا می کرد و گاه ترکمنستان حتی از رای ممتنع در سازمان ملل امتناع می کرد، اما بردی محمدوف اندک اندک از موضع بی طرفی کامل فاصله گرفت و به نوعی سیاست بی طرفی نسبی و فعال حرکت کرد. در این رویکرد اکنون ترکمنستان مناسبات خود را از سویی با امریکایی ها و متحدان غربی و از سویی دیگر  با روس ها و همچنین همسایگانی مانند ایران، قزاقستان ازبکستان و افغانستان گسترش داد.

ترکمنستان و نگاه به افغانستان:

ترکمنستان با بیش از 480 هزار کیلومتر مربع ، پس از قزاقستان وسیع ترین کشور در منطقه آسیای مرکزی است اما به دلیل بیابان بودن دو سوم خاک کشور، بنا بر برآوردها، جمعیتی کم و در حدود پنج تا پنج و نیم میلیون نفر دارد. ترکمنستان دو دهه پیش استقلال خود را از اتحاد جماهیر شوروی بدست آورد و تنها یک سال پس از آن روابط سیاسی خود را با همسایه جنوبی، یعنی افغانستان برقرار کرد. در واقع از میان پنج استان ترکمنستان، دو استان مهم آن، آخال و مرو (یا ماری) هم مرز با افغانستان است.

همین امر موجب شده است تا روابط همسایگی دو کشور، نگاه های دو دولت را به همسایه خود جلب کند. در این بین هر چند افغانستان در سه دهه گذشته با بحران های خارجی و  داخلی گسترده روبرو بوده است، اما با نزدیک تر شدن  این کشور به  سال 2014 (که به نگاه برخی سال سرنوشت سازی برای افغانستان است)، عملا ترکمنستان تلاش می کند تا با در نظر داشتن متغیرهای گوناگونی، توجه بیشتری به افغانستان داشته باشد.

به عبارت دیگر عشق آباد با لحاظ متغیرهایی چند، بسترهای روابط خود را با افغانستان فراهم کرده و تلاش می کند تا روابط دو کشور ثبات و قوام بیشتری یابد. در این نوشتار با توجه به گذشته روابط ترکمنستان و افغانستان به نقش متغیرهای دخیل در روابط کنونی دو کشور می پردازیم.

الف.متغیر اقتصاد

حضور در بازار رو به رشد افغانستان: در یک دهه گذشته افغانستان با توجه به مساله افزایش ثبات و امنیت در آن، و همچنین کمک های اقتصادی، توانسته است رشد محسوسی در اقتصاد داشته باشد. در این حال با توجه به نقش رشد اقتصادی در افغانستان و رابطه آن با امنیت بیشتر، بویژه در استان های غربی و شمال غربی هم مرز با ترکمنستان، عشق آباد با گره زدن کمک های اقتصادی و توجه به رشد اقتصادی تلاش میکند تا سهم مناسبی از آینده بازار افغانستان چند ده میلیونی داشته باشد.

یعنی در کنار کمک های اقتصادی خود به افغانستان در یک دهه گذشته، با توجه به نیاز به تامین انرژی در افغانستان و بازار در حال رشد این کشور، کوشیده است همکاری‌های اقتصادی و تجاری خود را با افغانستان گسترش و در کنار صادرات گاز و برق به این کشور و دسترسی به بسترهای ترانزیتی و نیز حمل و نقل جاده ای افغانستان ( راه ارتباطی به بنادر گوادر و کراچی پاکستان و چابهار ایران ) ،‌‌مناسبات خود را با کابل روز به روز افزایش دهد.

در همین راستا است که در سالهای گذشته جدا از توسعه همکاری‌های همه جانبه در بخش‌های احداث خط راه آهن، راه اندازی اتاق صنایع و بازرگانی و توجه به ساخت خط آهن ترکمنستان، افغانستان و تاجیکستان، فصل جدیدی در مناسبات بین دو کشور ترکمنستان و افغانستان آغاز شده است.

صدور گاز و خط لوله تاپی: ترکمنستان، پس از روسیه، ایران و قطر چهارمین ذخایر گاز دنیا را در اختیار دارد که برای توسعه و پیشرفت، نیاز اساسی به صادرات گاز مازاد بر مصرف خود دارد. طبق برآوردها، ترکمنستان هم اکنون یکی از صادر کنندگان بزرگ گاز به روسیه، ایران و چین است.

برخورداری از منابع سرشار نفت و گاز از لحاظ ژئواکونومی، جایگاه ویژه ای را به این کشور داده است. این کشور همچنین نیمی از نفت خود را صادر می کند. این موقعیت باعث شده است تا ترکمنستان بتواند جایگاه نسبتا خوبی در تاثیرگذاری بر معادلات منطقه ای و انرژی  بین المللی داشته باشد.

در این حال از آنجا که در یک دهه گذشته منابع هیدروکربنی یا نفت و گاز ( بویژه گاز) ترکمنستان، این کشور را در جهت سرمایه گذاری ، بهره برداری و فروش، رشد بالاتر اقتصادی و بدست آوردن درآمد های افزون تر حاصل از منابع هیدروکربنی و اقتصاد سوق داده است همزمان نیز نگاه این کشور به بخش گاز و چگونگی صادرات این حامل مهم انرژی را بیش از پیش به خود جلب کرده است.

در این بین در کنار رویکرد توجه و جلب مشارکت گسترده شرکت های بزرگ از سراسر جهان، و سرمایه گذاری چند ده میلیارد دلاری در بخشهای مختلف انرژی ترکمنستان، این کشور سعی کرده است تا از نظر ژئواکونومیک وضعیت خود را بهبود بخشیده است و توسعه اقتصادی را به سرعت به پیش برد. در این حال عشق آباد بر این نظر است، با توجه به محوریت تولید گاز و نفت در اقتصاد، باید در اندیشه متنوع کردن مشتریان و هم پیمانان ثابتی برای فروش خود باشد. لذا به افغانستان نگاهی جدی با توجه به گذر خط لوله ای انرژی خوداز این کشور و  بازار سی میلیونی آن دارد

. در واقع ترکمنستان با توجه به محدود بودنش در خشکی،( بدون در نظر گرفتن دریای کاسپین)  شرایط ترانزییتی افغانستان را از دهه نود مورد توجه قرار داده است. چنانچه طرح انتقال گاز ترکمنستان به پاکستان و هند از راه افغانستان (افغان ترانس) به این دوران برمی گردد، اما گسترش جنگها، مانع بزرگی برای اجرای این طرح ایجاد کرد. پس از سرنگونی طالبان، خط لوله تاپی در سالهای اخیر بین  چهار کشور افغانستان، ترکمنستان، پاکستان و هند مطرح و مورد توجه قرارگرفته است.

خط لوله تاپی از میدان گازی دولت آباد ترکمنستان آغاز و موازی با بزرگراه هرات از افغانستان به قندهار خواهد رسید و پس از آن در پاکستان از شهر کویته به مولتان هند امتداد می یابد. به عبارتی نزدیک به 735 کیلومتر این خط لوله از مسیر افغانستان خواهد گذشت.

این خط لوله از آنجا برای ترکمنستان اهمیت دارد که عشق آباد تلاش می کند تا با متنوع کردن بازارهای موجود خود در روسیه، چین و ایران عملا نقش مهمی در بازار یک میلیاردی جنوب آسیا و شبه قاره هند داشته باشد تا در کنار تامین امنیت بیشتر درآمدهای خود، از حجم فشارهای وارد کنندگان برخود بکاهد و ابزارهایی نیز برای بازی در حوزه اقتصاد و سیاست در دست داشته باشد.

این در شرایطی است که خط تاپی اکنون با دو چالش مهم یعنی اختلافات هند و پاکستان و چگونگی تامین امنیت آن در افغانستان (بویژه در استان های جنوبی چون قندهار) روبرو است. در این میان عشق آباد تلاش می کند تا با گذار از چالش های اقتصادی، امنیتی و سیاسی فراروی خط لوله تاپی، پس از برنامه خروج نیروهای ناتو و آمریکا از افغانستان در سال ٢٠١٤، خط لوله تاپی در افغانستان با مشکلات زیاد امنیتی رو به رو نگردد و با کمک به دولت افغانستان در تامین امنیت و ساخت خط لوله ، عرضه گاز ترکمنستان به پاکستان و هند نیز در سال های ٢٠١٦ تا ٢٠١٨ آغاز شود.

این امر در حالی است که کابل نیز با توجه به سودآوری این خط لوله گازی و مشارکت در آن،  در این اندیشه است که نقش مهمی در ایجاد وابستگی متقابل در سطح منطقه ایفا کرده و با گره زدن منافع کلان کشورهای منطقه با افغانستان از این امر به مثابه ابزار مهم قدرت و جلو گیری از دخالت و ناامن سازی پاکستان در افغانستان بهره برد.

ب.اقلیت ترکمن های افغانی و رویکرد عشق آباد:

هر چند شمار دقیق اقلیت ترکمن ساکن در افغانستان و در استان های شمالی ، شمال غربی و نزدیک مرز با ترکمنستان مشخص نیست و گاه آن را از یک میلیون نفر فراتر می دانند اما همین امر خود متغیر مهمی در نوع نگاه ترکمنستان به اهمیت افغانستان است.

در این حال تا کنون تلاش های عشق آباد برای افزایش نفوذ فرهنگی و سیاسی خود در بین  اقلیت ترکمن های  افغانستان، موجب بروز واکنش دولت کابل نشده است، بنابراین عشق آباد تلاش کرده است تا با افزایش ارتباط خود با گروهها و شخصیت های سیاسی ترکمن افغانستان به نوعی در رویکردهای سیاسی آنها نیز تاثیر گذارد.

ج.مولفه های امنیتی و اهمیت ثبات و تلاش برای میانجیگری در مذاکرات صلح

ترکمنستان در جنوب غربی آسیای مرکزی قرار دارد و از شمال و شرق با ازبکستان، از غرب با دریای کاسپین و از جنوب با ایران از جنوب شرق به افغانستان و از شمال غرب با قزاقستان هم مرز می باشد. موقعیت مهم ژئوپولتیک افغانستان و تجربه سه دهه بحران های گوناگون افغانستان، و دو حمله مسکو و واشنگتن به افغانستان در واقع نوعی ناامنی را در افغانستان موجب شده است.

در این بین هر چند دولت علاقه مند است تا با همسایه شمالی خود روابط  گسترده ای داشته باشد اما با نزدیک تر شدن به هنگامه خروج نیروهای امریکایی از افغانستان، اکنون موضوع احتمال نفوذ جریان سلفی‌گری از افغانستان به ترکمنستان و ایجاد ناامنی در این کشور، توجه بیشتر ترکمنستان را به سوی افغانستان جلب کرده است. این امر در حالی است که با توجه به ساختار سیاسی هرم قدرت در  عشق آباد، و عدم نقش اسلام گرایان در ترکمنستان، حضور هر گونه تندروی و شکل گیری جریان های سیاسی تندر و مخالف دولت می تواند چالشی فراروی ثبات سیاسی در ترکمنستان باشد.

در واقع هر چند دامنه ناامنی‌ها و نفوذ سیاسی جریان‌های تندر و سلفی در شمال افغانستان کمتر است اما نوع نگرانی عشق آباد از آینده ثبات مرزهای خود با افغانستان ،این کشور را واداشته است تا با توجه به خطر افزایش نا امنی در مرزهایش با افغانستان، بر اقدامات تأمینی خود در مرزهای مشترک با افغانستان شدت بخشیده، و واحدهای جدید مرزبانی خود را در مرز با افغانستان بنیان نهاده، تا در مقابل دو خطر عمده  افزایش عبور مواد مخدر و همچنین  خطر گذر تندروهای سلفی و بنیاد گرا از افغانستان به درو مرزهایش  بایستد.

در کنار این امر هر چند ترکمنستان با توجه به سیاست بیطرفی خود و با پیروی از سیاست عدم مداخله در امور داخلی افغانستان، همواره خواستار برقراری صلح و ثبات و حفظ تمامیت ارضی افغانستان بوده، اما در سالهای اخیر تلاش کرده است تا با فراهم کردن شرایط لازم برای مذاکرات طرف‌های افغانی با یکدیگر، به فکر میزبانی مذاکرات مابین گروه های افغانی و یافتن معادله گم شده صلح باشد.

یعنی هر چند ترکمنستان فاقد توانایی لازم برای نقش آفرینی به عنوان قدرت منطقه ای است، اما با در نظر داشتن وضعیت آینده افغانستان، تحولات امنیتی و سیاسی آن و تاثیر آن بر منافع ترکمنستان، این کشور تلاش کرده تا با توجه به «اصل بیطرفی» خود، میانجیگری بی طرف در مذاکرات صلح گروهای افغان جهت برقراری صلح و ثبات در افغانستان باشد.

در این راستا هر چند این نقش تاکنون چندان جدی گرفته نشده است اما در کنار توجه سازمان ملل به میزبانی عشق‌‏آباد برای برگزاری مذاکرات صلح بین گروه‏های افغان در افغانستان، این امر می‌تواند به تقویت جایگاه منطقه‌ای و بین المللی ترکمنستان، افزایش پرستیژ بین‌المللی و نقش میانجیگرایانه او در حل یکی از معضلات مهم منطقه‌ای (یعنی درگیری های داخلی افغانستان) و ایجاد صلح و ثبات در افغانستان بیانجامد. امری که در سایه حمایت کابل از سیاست بیطرفی ترکمنستان می تواند در جهت منافع ترکمنستان و صلح و ثبات در منطقه تلقی گردد.

نام

دیدگاه

جای حرف دارید.

شمارۀ رَمز را وارد کنید. اگر زمان اعتبارش تمام شد، لطفا صفحه را تازه (Refresh) کنید و شمارۀ نو را وارد کنید.