فصلي جديد در روابط هند و تاجیكستان؛ نگاه جدی دهلی‌نو به پایگاه «عینی»
١٠ جدی (دی) ١٣٩٠
روابط دیپلماتیک تاجیكستان و هند در سال 1992 آغاز و هند در سال 1992 در دوشنبه و تاجیكستان در سال 2003 در دهلی سفارتخانه‌های خود را افتتاح كردند. در این بین دو کشور از دو دهه گذشته تاكنون ده‌ها سند در بخش‌های مختلف به امضا رسانده و روابط خود را تقویت کرده‌اند. قابل تأمل اينكه، هند افزون بر تعاملات نرم اقتصادي، نيم‌نگاهي نيز به توسعة روابط امنيتي از جمله در حوزة نظامي دارد كه گمانه‌زني‌هاي اخير در خصوص حضور نظامي هند در تاجيكستان از اين جمله است.
جنبه سیاسی و ژئوپلتیک
بی‌گمان اهمیت استراتژیک دو کشور هند و تاجیکستان برای مقامات هر دو کشور شناخته شده است. در این بین اگر به موقعیت ژئوپلتیک تاجیکستان از دید هندی‌ها بپردازیم باید گفت با توجه به همسایگی تاجیکستان چین و نزدیکی این کشور با مرزهای پاکستان (از راه کریدور واخان افغانستان) بی‌شک موقعیت ژئوپلتیکی و استراتژیکی مهم تاجیکستان برای هندی‌ها حائز اهمیت بوده و هست. در این راستا هند با توجه به نزدیک‌ها و علقه‌های مشترک سیاسی و راهبردی دو کشور در دو دهه گذشته می‌کوشد تا با نفوذ و گسترش روابط با دوشنبه از این امر بیشترین استفاده را داشته باشد و ضمن افزایش نفوذ چند بعدی خود در این کشور و توجه به منافع ملی اش نیم نگاهی هم به حضور رقیبان منطقه‌ای همچون چین و پاکستان و جهانی مانند روسیه و امریکا در تاجیکستان داشته باشد.
در بعد دیگر در سالهای گذشته دوشنبه تلاش های گسترده‌ای را برای جلب نظر سرمایه گذاران هندی و همچنین دولت هند به منظور سرمایه گذاری در تاجیكستان انجام داده است. چنانچه قبلا نیز امام علی رحمان، رئیس جمهوری تاجیكستان در پیامی برای رئیس جمهوری هند، با اعلام آمادگی برای توسعه روابط دو جانبه درعرصه‌های مختلف، خواستار حضور سرمایه‌گذاران هندی در اجرای طرح‌های مهم ملی از جمله در بخش انرژی كشورش شده و بر آمادگی دولت تاجیكستان برای تعمیق و گسترش روابط در تمامی عرصه‌ها تاكید كرده بود.
در این بین هند و تاجیكستان طرح‌هایی را برای همكاری با دهلی‌نو در بخش‌های اقتصادی، تجاری، انرژی و همچنین مبارزه با تهدیدهای فرامرزی چون تروریسم، افراط‌گرایی مذهبی، قاچاق مواد مخدر و سلاح امضا كرده و با همكاری‌هایی آماده توسعه روابط در چهارچوب برنامه‌های مانند مبارزه با تهدید های فرامرزی و منطقه‌ای مانند افراط‌گرایی مذهبی و قاچاق مواد مخدر بوده‌اند. در این راستا شاید بتوان گفت مهمترین توجه دوشنبه به افزایش روابط با هند برقراری توازن منطقه‌ای میان قدرت‌ها در منطقه، استفاده از ظرفیت‌های نظامی امنیتی و اقتصادی هند در افزایش قدرت تاجیکستان در مقابله با فشارهای قدرتهای رقیب و کشورهای منطقه‌ای بوده است.
جنبه اقتصادی روابط
در واقع دو کشور تاجکستان و هندوستان هر چند از نظر جغرافیایی دور از هم نیستند، اما مرز مشترکی نیز ندارند. در این بین با توجه به نبود شرایط مناسب جهت افزایش ارتباط زمینی و هوایی میان دو كشور و همچنین مشکلات اقتصادی نابسامان تاجیکستان روابط اقتصادی دو کشور پردامنه و دارای اهمیت زیادی نبوده است. به طوری که براساس آمار وزارت اقتصاد و تجارت تاجیكستان، مبادلات تجاری دو كشور بسیار پایین است. در این بین هر چند دو طرف خواستار گسترش روابط میان دو كشور در بخش‌های فناوری اطلاعات، تجارت، آموزش و پرورش، فرهنگ و انرژی بوده‌اند، اما دامنه روابط اقتصادی نتوانسته آن گونه که باید (همچون افزایش سرمایه‌گذاری گسترده هند در حوزه هیدروانرژی) گسترش یابد.
به طور مثال، سرمایه‌گذاری‌های هند در طرح های اقتصادی تاجیكستان هر چند در سالهای اخیر روبه فزونی گرفته است اما نتوانسته در مقایسه با کشور هایی همچون چین، ایران، روسیه، امریکا و اتحادیه اروپا باشد. در واقع دو كشور ظرفیت‌های بیشتری برای رشد تجارت دو جانبه در اختیار دارند و حجم کنونی روابط بسیار پایین تر از ظرفیت‌های اقتصادی دو كشور است ولی مشکلاتی همچون نبود مرز مشترک مانعی در راه افزایش بیش از پیش میزان مبادلات تجاری دو كشور است.
جنبه نظامی و امنیتی
هند از جمله كشورهایی است كه در 15 سال اخیر با تاجیكستان روابط و همكاری‌های نظامی داشته است. تاجیكستان در سالهای مبارزه احمدشاه مسعود با طالبان پایگاه هوایی فرخار (كه هم مرز افغانستان است) را در اختیار نیروهای وی قرار داد و مسعود هم با همكاری هندی‌ها در آن محل بیمارستانی را ایجاد كرده بود. در این بین با توجه به دشمنی مشترک تاجیکستان با طالبان در آن دوران و کمک دو کشور به اتحاد شمال روابط امنیتی دوشنبه دهلی‌نو افزایش یافت و این روابط هم در طول یک دهه گذشته میل صعودی داشته است.
چنانچه مقامات دو کشور در طول سالهای گذشته بر ضرورت گسترش همكاری‌های نظامی در بخش هوایی میان تاجیكستان و هندوستان تاكید کرده و خواستار توسعه این روابط در سایر بخش‌ها شده‌اند. در این بین در سال‌ها اخیر تاجیک‌ها با توجه به فقر و مشکلات اقتصادی خود خواستار تربیت نیروهای نظامی این كشور توسط نظامیان هند، برقراری دوره‌های آموزش فنی برای نیروهای مسلح تاجیكستان، تلاش برای برقراری امنیت در منطقه، مبارزه با پدیده‌هایی نظیر تروریسم و افراط‌گرایی بوده‌اند و به بازسازی فرودگاه‌ها و تاسیسات نظامی خود و هم چنین کمک‌های نظامی هند نگاهی ویژه داشته‌اند.
در مقابل هندی‌ها هم با توجه به موقعیت ژئوپلتیکی تاجیکستان در یک دهه اخیر نگاهی استراتژیکی و در سالهای اخیر هم توجهی جدی به حوزه روابط امنیتی و نظامی با دوشنبه داشته‌اند. چنانچه هند از یک سو پایگاه هوایی فرخار را در سال 2006 كاملا عملیاتی کرد و از سویی طی سالهای اخیر پایگاه نظامی عینی را با 70 میلیون دلار بازسازی و نوسازی کرده است. در این راستا اگر به اهمیت پایگاه عینی توجه داشته باشیم باید گفت فرودگاه نظامی عینی که در نزدیکی شهر حصار و در 25 کیلومتری غرب شهر دوشنبه واقع است بعد از فروپاشی شوروی و در دوران جنگ های داخلی تاجیکستان تا حد زیادی غیر قابل استفاده شده بود و اکنون نیز سال‌هاست که هند می‌کوشد تا با حضور در این پایگاه سهم و نفوذ خود در آسیای مرکزی را افزایش دهد.
چنانچه در ماه‌های گذشته از یک سو وزیر دفاع هند اعلام کرده بود که کشورش با تاجیکستان و روسیه در مورد بهره‌برداری مشترک از فرودگاه عینی (که بهترین پایگاه هوایی در منطقه آسیای مرکزی است) در حال گفت‌وگو می‌باشد. از سویی دیگر نیز اخیرا برخی از مقام هندی گفته‌اند که در حال حاضر فرودگاه عینی تحت کنترل مشترک تاجیکستان و هند قرار دارد و بخشی از نیروی هوایی هند شامل ناوگان بالگرد می 17 و جنگنده‌های روسی هند در آن مستقر شده‌اند. در این بین این امر هر چند با تکذیب فریدون محمدعلی‌اف، سخنگوی وزارت دفاع تاجیکستان مواجه شد و وی اشاره کرد که مقامات دوشنبه و دهلی‌نو درباره استفاده از فرودگاه عینی این کشور هیچ سندی امضا نکرده‌اند و خبرها درباره استقرار بالگردهای هندی در دوشنبه بی اساس و فرودگاه عینی هم اکنون در اختیار نیروی هوایی تاجیکستان است.
اما باید گفت که با توجه به سفرهای یک سال گذشته مقامات هندی به تاجیکستان و اینکه هند برای بازسازی و تجهیز فرودگاه عینی تقریبا 70 میلیون دلار هزینه کرده، بی‌شک دهلی‌نو می‌کوشد تا با گسترش همکاری‌ها در بخش نظامی میان دو کشور استفاده مشترک و یا هر گونه روش دیگری بهره‌گیری از فرودگاه مهم و استراتژیک عینی را از دوشنبه طلب کند. در این راستا به نظر می رسد که دهلی‌نو تلاش می‌کند تا با ادامه مذاکرات با دوشنبه و مسکو در رابطه با استفاده مشترک از فرودگاه عینی این فرودگاه را حداقل به گونه مشترک در اختیار گیرد.
آنچه مشخص است بی‌گمان هندوستان علاقه دارد كه با حضور خود در پایگاه نظامی عینی همزمان با خروج تدریجی نیروهای غربی از افغانستان اهدافی چون مقابله با نفوذ پاكستان در افغانستان، کنترل بر مناطق شمالی افغانستان و زیر نظر گرفتن غرب چین شمال پاکستان (به عنوان دو دشنمن مهم دهلی‌نو) را زیر نظر داشته باشد. در این حال هر چند قبلا مقامات دوشنبه اعلام کرده‌اند که در باره موضوع اجاره فرودگاه عینی تنها با روسیه مذاكره می كند و این فرودگاه رایگان در اختیار هیچ كشوری قرار نخواهد گرفت، اما به نظر نمی‌رسد هندی‌ها دست از تلاش خود در این زمینه بردارند.
بنابراین احتمال حضور نظامی هند در تاجیكستان و پایگاه عینی دور از احتمال نیست، چرا که هند در تلاش برای پیدا كردن جا پایی برای نظامیان خود در كشورهای آسیای مركزی بوده و پایگاه عینی تاجیكستان نیز از مناسب‌ترین مکان‌ها برای اجرایی شدن این طرح و بی‌گمان نیز عمق و برد بیشتری را در اختیار هند در راستای منافع ملی این کشور قرار می‌دهد.
به دیگران بفرستید
دیدگاه ها در بارۀ این نوشته
فرزاد رمضانی بونش